Towiańska Katarzyna Konstancja z Niszczyckich (?-1718)

Rodzice:

 Stanisław Niszczycki, syn Pawła kasztelana sierpeckiego i Eulali Eleonory z Radziejowskich

Jadwiga z Warzymowa Sokołowska

 Rodzeństwo

 Paweł Niszczycki – miecznk płocki od 1685, potem chorąży płocki i rotmistrz od 1697, kasztelan sierpecki od 1690 roku

 Mężowie

 1) Jerzy Hipolit Towiański (zm. 1715) – był synem Krzysztofa Gineyty i Zofii z Poków. Po 1677 r. był właścicielem wsi Wiłkobrole i Bernatowicze Wezeły. Służył jako łowczy na dworze Kazimierza Zygmunta Paca potem Samuela Jerzego Prażmowskiego. Służył także na dworze króla Michała. O 1687 r. pełnił obowiązki w kancelarii mniejszej. Rok później otrzymał chorąstwo wiłkomirskie i starostwo uszpolskie scedowane Aleksandrowi Naruszewiczowi. W czasie pontyfikatu Radziejowskiego, jako księcia-biskupa warmińskiego Towiański, pełnił rolę zarządcy zamku w Heilsbergu (Lidzbarku Warmińskim) oraz komisarza dóbr stołu biskupiego w latach osiemdziesiątych XVII w. Od 1689 r. administrował dobrami arcybiskupa gnieźnieńskiego pod nieobecność prymasa Radziejowskiego. Od 1692 r. kasztelan łęczycki a od 1703 r. wojewoda łęczycki.

 Dzieci:

 Krzysztof Mikołaj Towiański (zm. 1761) – istnieją przypuszczenia, że jego ojcem był kardynał Michał Stefan Radziejowski. W 1693 r. został dworzaninem królewskim. W 1696 r. posłował do Francji od prymasa, pozornie z notyfikacją o śmierci Jana III, w rzeczywistości w celu wybadania zamiarów dworu wersalskiego w odniesieniu do przyszłej elekcji. W lipcu 1697 r. ponownie posłował do Ludwika XIV tym razem, aby zapewnić go o sprzyjających warunkach dla przybycia księcia Contiego do Polski na obrzęd koronacji. Od 1699 r. podczaszy koronny. W styczniu 1701 r. wysłany przez Augusta II do Królewca z listem gratulacyjnym z okazji koronacji Fryderyka I. Z inicjatywy prymasa doszło do skojarzenia małżeństwa Towiańskiego z hetmanówną koronna Marianną Lubomirską, córką Hieronima Augustyna w czerwcu 1704 r.

 Katarzyna Konstancja z Niszczyckich przed 1677 r. pojawiła się w otoczeniu swojego kuzyna Michała Stefana Radziejowskiego, wówczas księcia-biskupa warmińskiego. Pewnym jest, że po przybyciu do rezydencji w Heilsbergu (obecnie Lidzbark Warmiński) została wydana za mąż za domownika Radziejowskiego – Jerzego Hipolita Towiańskiego.

Wpływy polityczne Towiańska ujawniła w okresie bezkrólewia po śmierci Jana III w latach 1696-1697 pełniąc rolę pośredniczki politycznej pomiędzy prymasem Radziejowskim jako interrexem a królową Marią Kazimierą d’Arquien Sobieską, posłem francuskim Melchiorem de Polignac, dyplomatami brandenburskimi oraz opatem Montecatinim, przedstawicielem księcia Livio Odescalchi. Kontaktowała się wówczas także z Lubomirskimi za pośrednictwem Elżbiety z Denhoffów, drugiej żony marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza, podskarbiny wielkiej koronnej Konstancji z Bokumów Lubomirskiej wojewodziny bełskiej Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej oraz podkomorzyny koronnej Ludwiki Marii z Morsztynów Bielińskiej, co zdecydowało o poparciu Radziejowskiego dla kandydata francuskiego Franciszka Ludwika księcia de Bourbon-Conti. W czerwcu 1697 r. podczas rozdwojonej elekcji Towiańska została wykorzystana do prowadzenia negocjacji pomiędzy prymasem a zwolennikami Fryderyka Augusta I, elektora saskiego. Od stycznia do początku marca 1698 r. znajdowała się w kontakcie z Johannem von Hoverbeckiem oraz Chrystianem Augustem von Sachsen-Zeitz, biskupem Jawarynu (Györ), celem negocjacji kompromisu w kwestii elekcji. Zapłatą za jej usługi były klejnoty oraz suma 25 000 złotych polskich dostarczone do Łowicza przez komisarzy Karola Stanisława Radziwiłła i biskupa poznańskiego Mikołaja Święcickiego. Mimo kosztownej ugody z Augustem II, Towiańska nadal uchodziła za kobietę o nieograniczonej ambicji i chciwości, a zdaniem Kazimierza Sarneckiego, stolnika witebskiego i informatora Karola Stanisława Radziwiłła winna była upadku domu Sobieskich oraz knucia intryg przeciwko nowemu monarsze, do czego zachęcała prymasa Radziejowskiego.

Po klęsce wojsk Augusta II w bitwie pod Kliszowem w lipcu 1702 r. zbliżyła się do stronnictwa antysaskiego, o czym świadczył jej kontakt z podskarbim koronnym i starostą generalnym Wielkopolski Rafałem Leszczyńskim oraz kasztelanem krakowskim i hetmanem wielkim koronnym Hieronimem Augustynem Lubomirskim. Towiańska, przeciwna była ścisłemu aliansowi pomiędzy kardynałem i Karolem XII oraz zwoływania zjazdu szlachty i rady senatu do Warszawy, za cenę pokoju. W latach 1701-1703 stała się pośredniczką w relacjach pomiędzy królewiczem Jakubem Sobieskim oraz królem Szwecji Karolem XII. Ich korespondencja została ujawniona przez Augusta II na radzie senatu w 1704 r. Po detronizacji Augusta II i wyznaczeniu terminu nowej elekcji w dniu 19 czerwca 1704 r. nakłoniła Piotra Bronisza do poparcia kandydatury wojewody poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. Sama nie wierzyła zapewnieniom złożonym prymasowi Radziejowskiemu przez Karola XII, iż ten doprowadzi do końca wojny i zapewni pokój, po detronizacji Augusta II w lutym 1704 r. Z drugiej strony skłonna była przekonywać wojewodzinę bełską i hetmanową wielką koronną Elżbietę z Lubomirskich Sieniawską do przybycia do Warszawy na spotkanie z prymasem i generałem Arvidem Hornem. Przełomy w życiu Towiańskiej nastąpiły gwałtownie jeden po drugim w 1704 i 1705 r. Pierwszym tragicznym wydarzeniem było aresztowanie jej męża, pod zarzutem zdrady króla w listopadzie 1704 r. i wywiezienie go do Saksonii. Od tego czasu, aż do 1706 r. Towiańska różnymi sposobami zabiegała o jego uwolnienie poprzez biskupa warmińskiego Andrzeja Chryzostoma Załuskiego, wojewodę kaliskiego Franciszka Gałeckiego i jego żony Róży z Dzieduszyckich a nawet u samego Augusta II. Do uwolnienia Towiańskiego doszło w marcu 1706 r.

W październiku 1705 r. zmarł prymas Polski Michał Stefan Radziejowski i zgodnie z jego testamentem Towiańska stała się spadkobierczynią wszystkich jego dóbr nieruchomych i ruchomych. Od tego momentu aż do końca swojego życia Towiańska prowadziła spór z kapitułą archikatedralną gnieźnieńską o dzierżone dobra stołowe arcybiskupstwa, legaty pieniężne oraz srebrny garnitur ołtarzowy zamówiony przez kardynała w Paryżu w warsztacie Guillaume’a Jacoba. Spory te przeciągnęły się aż do 1735 r., kiedy jej syn Krzysztof Mikołaj na własny koszt sprowadził do Gdańska i potem do Gniezna aparaty ołtarzowe (2 biusty – św.św. Piotra i Pawła, krucyfiks, kielich, patena oraz sześć lichtarzy).

Towiańska angażowała się w działalność protektorską udzielając poparcia podkanclerzemu litewskiemu Stanisławowi Antoniemu Szczuce, podskarbinie koronnej Annie z Gnińskich Zamoyskiej, ksieni ołobockiej Konstancji Dorocie Gnińskiej i wojewodzicowi kaliskiemu Jakubowi Działyńskiemu. Towiańska patronowała także wydaniu za mąż Teresy Lubomirskiej, marszałkówny koronnej, córki Józefa Karola oraz Teofili z książąt Ostrogskich-Zasławskiej za Karola Filipa Wittelsbacha z linii na Pfalz-Neuburg.

Kasztelanowa łęczycka bywała często w Warszawie z okazji świąt prywatnych, okolicznościowych jak ślub Szymańskiego z chorążanką poznańską Petrykowską, gdzie wystąpiła w towarzystwie pań z domu Lubomirskich: Elżbiety z Denhoffów, marszałkowej wielkiej koronnej i Teofili Lubomirskiej, marszałkowej nadwornej koronnej. W gronie tych samych dam Towiańska wystąpiła podczas przedstawienia marionetkowego sprawionego przez kardynała w jego pałacu w Radziejowicach, co stanowiło dowód utrzymywania dawnych przyjaźni i sympatii pań z fakcji profrancuskiej. Za bardzo dobre uznać należy relacje łączące Towiańską z Elżbietą z Lubomirskich Sieniawską, jeśli przyjmie się zapytania, jakie kuzynka kardynała kierowała do wojewodziny bełskiej, dziękowania za podarki i życzenia z okazji ważnych świąt w roku liturgicznym.

Towiańska zmarła 16 października 1718 r. po krótkiej chorobie i została pochowana w krypcie pod chórem kościoła p.w. św. Krzyża w Warszawie.

Katarzyna Konstancja z Niszczyckich Towiańska, co prawda uznawana była za piękną i niepozbawioną zalet umysłu kobietę, ale zarzucano jej dumę, wyniosłość i przemądrzałość. Wielu pamiętnikarzy epoki twierdziło, że hierarcha pozwolił wodzić się na pasku zachcianek swojej kuzynki i poddawać się jej afektom. Jeszcze bardziej wymawiano kasztelanowej a potem wojewodzinie łęczyckiej jej miłostki z kardynałem. W niewybredny sposób zaatakowali prymasa podskarbiowie koronny i litewski porównując Towiańską do doñi Olimii Maidalchini (szwagierki papieża Innocentego X, która w czasie jego pontyfikatu w latach 1644-1655 kupczyła urzędami i beneficjami kościelnymi oraz sterowała polityką Państwa Kościelnego). W drukach ulotnych określano Towiańską jako wszeteczną, zarozumiałą, pozbawioną moralności. Uznawano ją za złego ducha, który zalągł się w siedzibie prymasa w Radziejowicach i stamtąd sterowała jego poczynaniami. Aspekt romansu kardynała z kuzynką gorszył niezwykle polskich magnatów m.in. Janusza Antoniego Wiśniowieckiego. Współcześni nazywali wojewodzinę „kardynałową” Radziejowską, co za grubą gotówkę i wspaniałe klejnoty przeciągnęła swego kochanka arcybiskupa do obozu Augusta II.

Dwór:

nie są znane dane osób tworzących dwór kasztelanowej a potem wojewodziny łęczyckiej.

W 1697 r. prymas Michał S. Radziejowski przekazał Towiańskim dobra nieborowskie (nabyte wraz z wsiami Piasek i Sypień, folwarkiem Tarnów od Marcina Franciszka i Jana Nieborowskich w latach 1690-1695) i z pałacem wg projektu Tylmana z Gameren (pałac zajęty przez wojska koronne w 1706 r. i zniszczony przez Szwedów w 1709 r.). Towiańscy otrzymali je w formie ekspektatywy, które kasztelan łęczycki powiększył w 1700 r., pozyskując od Feliksa Aleksandra Lipskiego Wólkę Łasiecką i Łasieczniki a w 1703 r., za protekcją Radziejowskiego, przejął na drodze zajazdu od Franciszka Sokołowskiego dobra Sokołowo oraz część wsi Jasionna. W 1702 r. Towiańscy otrzymali dobra Sierzchów i Kęszyce należące do dóbr stołu arcybiskupiego. Ponadto za pośrednictwem kardynała Konstancja w czerwcu 1704 r. weszła w posiadanie ekonomii nowodworskiej (tygenhoffskiej) na podstawie aktu rezygnacji wystawionej przez królewicza Aleksandra Sobieskiego w imieniu brata królewicza Jakuba, asekurowanego przez króla Stanisława Leszczyńskiego. W latach 1706-1711 Towiańscy podjęli aktywne działania na forum sejmikowym zmierzające do zwrotu starostw soleckiego, raduńskiego i nadania królewszczyzny opoczyńskiej.

Miejscem jej przebywania był Nieborów, Radziejowice, Skierniewice, Tygenhoff i okazjonalnie Warszawa.

Więcej:

Kawecki R., Kardynał Michał Stefan Radziejowski (1645-1705), Opole 2005.

Pietrzak J., Kobieta z drugiego planu. Katarzyna Konstancja z Niszczyckich Towiańska i jej polityczna działalność w burzliwych czasach przełomu XVII i XVIII w., „Przegląd Historyczny”, t. 114, 2023, nr 4, s. 323-352.

Pietrzak J., Walka rodziny Towiańskich o spadek po śmierci kardynała Michała Stefana Radziejowskiego w 1705 roku, „Res Historica”, t. 59, 2025.